fot. depositphotos.com
Każdy przejaw działalności twórczej, który ma indywidualny charakter, jest chroniony na mocy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Nie ma przy tym znaczenia jego wartość czy sposób wyrażenia. Jednak ustawodawca przewiduje jeszcze inną możliwość: wykorzystanie cudzego utworu w konkretnych sytuacjach bez naruszania praw twórcy. Kiedy mówimy więc o dozwolonym użytku? W jakich przypadkach można się na niego powoływać? Wyjaśniamy.
Jak prawo chroni utwór przed działaniem osób trzecich?
Utwór to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Może mieć dowolną postać, wartość, przeznaczenie i formę wyrażenia. W celu dochodzenia ochrony z mocy ustawy, twórca nie musi rejestrować swojego utworu. Aktualizuje się ona „automatycznie” w chwili ustalenia dzieła, a więc oderwania od sfery wyobrażeń i wizualizacji w taki sposób, aby było możliwe do okazania minimum jednej osobie.
Według przepisów prawa wyróżniamy prawa autorskie majątkowe i osobiste. Każda z tych kategorii dotyczy innych roszczeń, z których twórca może korzystać w przypadku naruszenia.
Pierwszy rodzaj – autorskie prawa osobiste
#PolecajkiNM cz. 32: czego szukaliśmy w Google’u, Kryzysometr 2024/25, rynek dóbr luksusowych w Polsce
Artykuł 16 Ustawy uwzględnia przykładowe prawa autorskie osobiste. Będzie to między innymi prawo do:
Słuchaj podcastu NowyMarketing
- autorstwa utworu;
- oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Co istotne, autorskie prawa osobiste nie są ograniczone czasowo i nie można się ich zrzec lub przenieść na kogoś innego. Są więc formą ochrony więzi twórcy z utworem.
W artykule 78 Ustawy o prawie autorskim znajdziemy katalog roszczeń obejmujący żądanie:
- zaniechania działania;
- dopełnienia przez naruszyciela czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia woli w odpowiedniej treści i formie;
- zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w przypadku zawinionego działania sprawcy lub uiszczenie przez sprawcę określonej kwoty pieniężnej na wskazany cel społeczny.
Ponadto roszczenia o ochronę osobistych praw autorskich są dziedziczne. Jeśli twórca nie wyrazi innej woli, to przechodzą one na małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwo lub zstępnych rodzeństwa.
Z powództwem może wystąpić także stowarzyszenie twórców (stosowne do rodzaju twórczości) albo organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.
Drugi rodzaj – autorskie prawa majątkowe
Autorskie prawa majątkowe dotyczą możliwości korzystania z utworu na wskazanych polach eksploatacji. Z reguły wszystkie pola eksploatacji przysługują twórcy, a w ramach umowy może on przenieść prawo do korzystania z utworu na wszystkich bądź tylko wybranych polach.
W odróżnieniu od autorskich praw osobistych, prawa majątkowe są ograniczone czasowo – wygasają po upływie 70 lat. Jednocześnie termin ten jest obliczany w inny sposób dla:
- utworu, którego twórca jest znany;
- utworu, którego twórca nie jest znany;
- utworu, do którego prawa przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca;
- utworu audiowizualnego;
- utworu słowno-muzycznego.
Artykuł 79 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zawiera listę roszczeń o ochronę majątkowych praw autorskich, wśród których wymienia się prawo do żądania:
- zaniechania naruszenia;
- usunięcia skutków naruszenia;
- naprawienia wyrządzonej szkody – na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę kwoty pieniężnej w wysokości dwukrotności wynagrodzenia, które w chwili dochodzenia roszczenia byłoby należne uprawnionemu tytułem zgody na korzystanie z utworu;
- wydania uzyskanych korzyści.
Bez względu na wymienione wyżej roszczenia, uprawniony może wymagać również:
- opublikowania w prasie oświadczenia woli naruszyciela w stosownej formie i treści
- lub opublikowania całości bądź fragmentu orzeczenia sądowego.
Jeżeli usunięcie skutków naruszenia stanowiłoby karę niewspółmiernie dotkliwą, podczas gdy samo działanie byłoby niezawinione, sąd na wniosek uprawnionego może zasądzić od sprawcy na rzecz twórcy konkretną kwotę pieniężną.
Poza tym na wniosek uprawnionego można wycofać z obrotu, zniszczyć lub przyznać uprawnionemu na poczet rekompensaty wszystkie bezprawnie wytworzone przedmioty, środki i zastosowane do tego materiały.
Jak widać, katalog roszczeń w przypadku ochrony autorskich praw osobistych, jak i praw majątkowych, jest bardzo rozległy. Jednocześnie same sankcje wynikające z naruszeń są dość dotkliwe. Kiedy więc można powołać się na dozwolone użycie cudzego utworu?
Na czym polega instytucja dozwolonego użytku?
Dozwolony użytek to możliwość wykorzystywania utworów bez naruszania sfery uprawnień, które przysługują twórcy. Taka instytucja nie generuje więc ryzyka wszczęcia postępowania sądowego.
Artykuł 23 Ustawy o prawie autorskim mówi o nieodpłatnym korzystaniu z utworu w celach osobistych. Warunkiem użytkowania dzieła jest jego uprzednie rozpowszechnienie przez twórcę. Dozwolone użytkowanie w takiej formie może dotyczyć wyłącznie pojedynczych egzemplarzy utworu przez krąg osób, które pozostają w związku osobistym, zwłaszcza:
- pokrewieństwa;
- powinowactwa;
- stosunku towarzyskiego.
Oprócz tego dozwolone użytkowanie utworu na potrzeby osobiste nie obejmuje:
- budowania wedle cudzego projektu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego;
- korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu.
Zakaz korzystania nie będzie obowiązywać wtedy, gdy osoba trzecia posługuje się utworami tylko w celach naukowych, a przy tym niezarobkowo.
Korzystanie z utworu przez stacje radiowe i telewizyjne
Według artykuły 24 Ustawy o prawie autorskim można rozpowszechniać utwór za pośrednictwem anteny zbiorowej oraz sieci kablowej utwory nadawane przez inną stację radiową lub telewizyjną drogą satelitarną lub naziemną, jeżeli:
- odbywa się to w ramach równoczesnego, integralnego i nieodpłatnego rozpowszechniania utworów radiowych lub telewizyjnych;
- przeznaczone jest do oznaczonego grona odbiorców znajdujących się w jednym budynku lub domach jednorodzinnych;
- obejmuje do 50 gospodarstw domowych.
Osoby, które posiadają urządzenia przeznaczone do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego, mogą za ich pomocą odbierać nadawane utwory. Jest to dozwolone również wtedy, gdy urządzenia te znajdują się w miejscu publicznym, ale tylko pod warunkiem, że nie skutkuje to osiągnięciem korzyści majątkowej.
Na podstawie tego przepisu rozwijają się liczne spory związane z legalnością darmowego odtwarzania muzyki, np. przez sieć salonów samochodowych czy sklepów spożywczych. Ze względu na brak konkretnych kryteriów oceny trudno jednoznacznie wskazać, kiedy właściwie można powołać się na wyjątek uwzględniony w ustawie.
Mimo to nie ma wątpliwości, że możemy legalnie odtwarzać utwory w miejscach, w których nie jest prowadzona działalność gospodarcza lub gdy odbywa się to ograniczonym zakresie, np. na poczcie.
Kwestia rozpowszechniania informacji
Jako rodzaj dozwolonego użytkowania utworu wskazuje się też rozpowszechnianie w celach informacyjnych w radiu, prasie lub telewizji:
- już rozpowszechnionych: sprawozdań o aktualnych wydarzeniach; artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie wskazane, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zastrzeżone; aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich;
- krótkich wyciągów ze sprawozdań i artykułów;
- przeglądów publikacji i utworów rozpowszechnionych;
- krótkich streszczeń rozpowszechnionych utworów.
Rozpowszechnianie utworu można realizować zarówno w oryginale, jak i tłumaczeniu. Jeśli chodzi o artykuły oraz wypowiedzi i fotografie reporterskie, to twórca zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Prawo do rozpowszechniania obejmuje także utwory udostępniane w trakcie wydarzeń w zakresie uzasadnionym celem informacji oraz:
- przemówień politycznych;
- mów wygłaszanych podczas publicznych rozpraw;
- fragmentów publicznych wystąpień, wykładów i kazań.
Osoba powołująca się na dozwolone użytkowanie utworu nie ma jednak prawa do publikacji zbiorów tego rodzaju utworów, np. serii wykładów.
Dozwolone użytkowanie w celach naukowych i dydaktycznych
Instytucje oświatowe i podmioty, które uwzględnia Ustawa o szkolnictwie wyższym (instytuty naukowe, uczelnie itd.), mogą korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i tłumaczeniu, a także zwielokrotniać w tym celu niewielkie utwory lub fragmenty większych utworów – pod warunkiem, że służy to:
- zilustrowaniu treści przekazywanych w celach dydaktycznych;
- prowadzeniu działalności naukowej.
Jeśli dojdzie do udostępnienia tak użytkowanego utworu, dostęp do niego przysługuje wyłącznie kręgowi osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe.
W celu naukowym lub dydaktycznym można też zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory albo fragmenty większych utworów w wypisach, podręcznikach i antologiach. Jednocześnie w tych przypadkach twórcy przysługuje prawo do uzyskania wynagrodzenia.
Według artykułu 28 Ustawy o prawie autorskim instytucje oświatowe, uczelnie i instytucje badawcze, a także muzea, biblioteki i archiwa, mogą:
- użyczać (w zakresie swoich zadań statutowych) egzemplarzy utworów rozpowszechnionych;
- zwielokrotniać utwory znajdujące się we własnych zbiorach w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony tych zbiorów;
- udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem terminali znajdujących się na terenie tych placówek.
Żadna z tych czynności nie może zmierzać do osiągnięcia korzyści majątkowej i do zwielokrotnienia liczby utworów.
Czym jest prawo cytatu?
Artykuł 29 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych uwzględnia liczne wyłączenia, które określa się zbiorczo jako „prawo cytatu”. Na podstawie tego przepisu możemy przytaczać w utworach będących samoistną całością urywki rozpowszechnionych utworów i rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne bądź drobne utwory w całości w zakresie uzasadnionym celem cytatu, takim jak np.:
- wyjaśnienie;
- polemika;
- analiza krytyczna lub naukowa;
- nauczanie;
- prawa gatunku twórczości.
Warto pamiętać, że prawo cytatu nie oznacza, że osoba trzecia może splagiatować cudzy utwór.
Inne wyłączenia ustawowe
Na koniec trzeba wspomnieć, że dozwolone użytkowanie utworu jest możliwe wtedy, gdy dokonuje się go na potrzeby pastiszu, karykatury czy parodii w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości. Mimo to w tych przypadkach dość łatwo o zarzut kopiowania pracy, jeśli przerobione dzieło nie różni się w zbyt dużym stopniu od oryginału.
Prawo do użytkowania utworu dotyczy też jego odtwarzania w trakcie:
- ceremonii religijnych;
- oficjalnych uroczystości państwowych;
- imprez szkolnych lub akademickich.
W każdej z tych sytuacji użytkowanie utworu nie może powodować osiągnięcia korzyści majątkowej. Mowa tutaj zarówno o emitowaniu utworu, jak i wynagradzaniu artystów. Wyłączenie dotyczy również użytkowania w celach związanych z bezpieczeństwem publicznym oraz na potrzeby postępowań prawodawczych, administracyjnych i sądowych.
W ustawie o prawie autorskim znajdziemy też przypadki dozwolonego rozpowszechniania:
- utworów wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, ale nie do tego samego użytku;
- opublikowanych utworów plastycznych i fotograficznych poprzez umieszczenie ich w encyklopediach i atlasach jeśli porozumienie z twórcą w zakresie uzyskania zgody napotyka na trudności.
Poza tym dozwolone użytkowanie będzie legalne wtedy, gdy jest realizowane dla dobra osób niepełnosprawnych – jednak tylko pod warunkiem, że:
- odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia;
- nie ma zarobkowego charakteru;
- jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.
Według artykułu 33 Ustawy z utworów można skorzystać również w celu promocji i reklamy publicznie dostępnej wystawy albo publicznej sprzedaży utworów – z wyłączeniem wykorzystania handlowego.
Podsumowując, w polskiej ustawie o prawie autorskim zawarto szerokie wyjaśnienie instytucji dozwolonego użytku. Trzeba jednocześnie pamiętać o wyłączeniach, aby swoimi działaniami nie naruszyć interesów twórcy oraz przysługujących mu praw.