Legalne wykorzystanie cudzych utworów w tworzeniu materiałów edukacyjnych - NowyMarketing

Pandemia COVID-19 przeniosła edukację w wirtualny system nauczania. Nauczyciele udostępniają uczniom prezentacje multimedialne, często wykorzystując przy ich tworzeniu cudze utwory. Czy wykorzystanie w materiałach edukacyjnych fragmentów podręczników, książek, nagrań, filmów lub fotografii znalezionych w Internecie jest możliwe? Jak legalnie korzystać z takich treści nie narażając się na konsekwencje prawne ze strony ich twórców?

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych zezwala w określonych przypadkach na legalne korzystanie z cudzych utworów bez konieczności uzyskiwania zgody uprawnionego tj. posiadacza praw do utworu. Takie korzystanie musi się jednak odbywać na określonych zasadach.

Zobacz również

Możliwość korzystania z rozpowszechnionego już utworu daje instytucja dozwolonego użytku publicznego, natomiast jednym z elementów dozwolonego użytku publicznego jest tzw. dozwolony użytek edukacyjny. Z dozwolonego użytku można korzystać tylko i wyłącznie w takim zakresie, na jaki pozwala prawo autorskie.

Korzystanie z utworów musi być uzasadnione potrzebą zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych, które obejmują zagadnienia związane z procesem kształcenia czy edukacji.

Instytucje oświatowe, czyli m.in. przedszkola, szkoły, a także uczelnie utworzone w sposób określony w odrębnych przepisach, mogą – na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej – korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów. Co istotne, tylko wymienione w przepisie instytucje oświatowe i uczelnie mogą korzystać z dozwolonego użytku publicznego.

Movember/Wąsopad: jak marki zachęcają do profilaktyki męskich nowotworów [PRZEGLĄD]

W ramach zajęć prowadzonych na odległość z wykorzystaniem narzędzi do zdalnej komunikacji (np. Microsoft Teams, Slack, Zoom) takie korzystanie będzie dozwolone wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób (np. klasa szkolna, grupa studentów), zidentyfikowanych przez ww. podmioty. Nauczyciel w ramach prowadzonych przez siebie zajęć może przy tworzeniu treści edukacyjnych wykorzystać rozpowszechnione materiały, jednak pod tym warunkiem, że prezentacja będzie wyłącznie służyć celom dydaktycznym, będzie związana z tematem zajęć, a odbiorcami takich materiałów będą uczniowie bezpośrednio zaangażowani w lekcję.

Słuchaj podcastu NowyMarketing

Podkreślenia wymaga fakt, że naruszeniem prawa będzie udostępnienie uczniom materiałów edukacyjnych wykorzystujących np. fragmenty książki, za pomocą powszechnie dostępnej strony szkoły lub hostingu plików, albowiem przepisy prawa wprawdzie dają możliwość edukacji zdalnej, ale tylko w sytuacji, gdy dostęp jest ograniczony do uczniów bezpośrednio włączonych w zajęcia lekcyjne.

Dozwolony użytek edukacyjny nie zezwala na nieograniczone wykorzystywanie chronionych utworów. Kopiowanie może dotyczyć jedynie fragmentów utworów, a nie ich pełnych wersji.

Inną formą możliwości korzystania z chronionych utworów jest prawo cytatu.

Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Istotne jest to, że utworem cytowanym może być jedynie utwór rozpowszechniony, a brak rozpowszechnienia oznacza konieczność uzyskania zgody autora.

Przytoczenie cudzego utworu może mieć miejsce tylko w innym utworze posiadającym samoistną całość. Cytowany urywek lub nawet cały drobny utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu własnej twórczości, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne, samoistne dzieło (por. wyr. Sądu Najwyższego z dnia 23.11.2004 r., sygn. akt: I CK 232/04).

Korzystając z prawa cytatu, musimy pamiętać o uzasadnionym celu użycia cytatu. Ustawodawca przykładowo wymienia m.in. wyjaśnienie, przez co należy rozumieć wykorzystanie fragmentu cudzego utworu, aby coś wytłumaczyć, lepiej zobrazować lub wzmocnić własną argumentację, oraz polemikę, którą należy rozumieć jako dyskusję czy prowadzenie sporu.

Ustawodawca pozwala również na cytowanie cudzych utworów uzasadnione celem analizy krytycznej lub naukowej. Analiza krytyczna zawiera ocenę utworów i jest dokonywana m.in. w dziedzinie literatury, filmu, muzyki, sztuk plastycznych. Analiza naukowa polega na ocenie określonych zjawisk i zawiera opinię np. o zasadności jakiejś teorii lub jej braku. W praktyce twórca utworu cytującego może posługiwać się cytatem równocześnie w celu analizy krytycznej i naukowej.

Następny cel użycia cytatu to nauczanie, które sprowadza się do prowadzenia aktywności edukacyjnej. Cytat ma przede wszystkim uzupełnić inne przekazywane informacje.

Ostatnim ze wskazanych w przepisie celów jest przesłanka „praw gatunku twórczości”. Przykładem cytatu realizującego ten cel może być parodia.

Cytat musi być oznaczony w taki sposób, aby przeciętny odbiorca wiedział, kiedy zapoznaje się z utworem autora posługującego się cytatem, a kiedy z fragmentem cytowanym. Obok wyróżnienia cytatu wymagane jest również podanie źródła i autora zaczerpniętego utworu.

W przypadku gdy chcemy w prezentacji wykorzystać zdjęcia znalezione w Internecie, możemy skorzystać ze zdjęć udostępnionych na otwartych licencjach Creative Commons, które zezwalają na dowolne wykorzystywanie, przesyłanie, a nawet modyfikowanie zdjęć. Należy jednak pamiętać, że niezależnie od wyboru licencji należy każdorazowo podać informacje o autorze zdjęcia oraz typ licencji, na której udostępniony jest wykorzystywany utwór. Jest również możliwość skorzystania z zasobów domeny publicznej, będącej zbiorem utworów, które nie są już chronione prawem autorskim.